Każdy chciałby być Zofią Chomętowską.

Foto: Zofia i Jakub Chomętowscy

Dwudziestolecie międzywojenne kojarzy się nam pozytywnie.
To prosty fakt i nie jest inaczej, choćby pytać ludzi o skrajnie różnych poglądach.
Kryzys, bieda, wielkie trudności rozwojowe, napaść Związku Radzieckiego i odpór, walki politycznych obozów, straszliwe rozwarstwienie nie przeszkadzają nam dziś w odbiorze tego okresu jako rajskiego edenu, czasów starych, dobrych i minionych.

Z jednej strony w dwudziestoleciu nie zwietrzał jeszcze słodko- romantyczny duch belle epoque, którego opary nadal można było wszędzie dostrzec, z drugiej strony dwudziestolecie jest niewątpliwym przedsionkiem do dzisiejszej współczesności. Modernizm, nadal aktualny i używany, produkcja masowa, nadal aktualna i używana, formy społeczne i państwowe do których nadal nawiązujemy. Wsparte to wszystko wielkim sentymentem do Polski odrodzonej jak wenus z fal morskich po stuleciu zaborów, odrodzonej i dającej dowód, że jeszcze nie umarła, póki my żyjemy. Co to musiały być za emocje. Myślę że rok 1918 był znacznie potężniejszą eksplozją nadziei niż 1989, który wielu z nas mogło oglądać naocznie. Dwudziestolecie międzywojenne miało w Polsce coś z ducha słodkich lat 50-tych w USA. Wszystko wydawało się możliwe. Mieliśmy własne państwo, świeże i nowe, z wielkimi aspiracjami, choć biedne i rozwarstwione niewyobrażalnie. Nowa Polska została zbudowana akurat w środku epoki, w której można było mieć realne szanse na bycie w wielu dziedzinach najlepszymi na świecie. Realne szanse. Jak mówią- dzisiaj dolne gałęzie drzewa technologii są już obrane ze wszystkich owoców i potrzeba bardzo kosztownych drabin żeby zebrać kolejne. Wtedy, przy pewnym wysiłku byliśmy zdolni do produkcji najlepszych światowych produktów, choć przy okazji trzeba je było transportować błotnistymi drogami, bo 90% szos nie było utwardzone. Ale jednak. Niemal z niczego dało się zbudować nowe miasto- port na wybrzeżu, a także fragmenty przemysłu na najwyższym poziomie.

Foto: Jakub i Zofia Chomętowscy

Inna sprawa, że skupialiśmy się najbardziej na przemyśle zbrojeniowym i te najbardziej wypasione produkty, to były głównie samoloty i pistolety. W sumie słusznie, szkoda tylko że było ich tak mało.

Niemniej duch nadziei na świetlaną i nowoczesną przyszłość udzielił się wszystkim, a Polska międzywojenna stała się światowym konglomeratem jednoczesnego zacofania i modernizacji.

W wyścigu technologii fotograficznej nie braliśmy zbyt wiele czynnego i znaczącego udziału. Niemcy byli lepsi. (Okazało się trochę później, że w innych dziedzinach także).

Taka na przykład Ernest Leitz Optische Werke. W skrócie Leica.

W 1913 roku konstruktor firmy Oskar Barnack wpadł na świetny, prosty i skuteczny plan cięcia zwykłej taśmy filmowej 35mm na dwumetrowe odcinki i zastosowania jej do aparatów fotograficznych. Co lepsza- w kinie taśma była przesuwana w układzie pionowym (pamiętacie kręcące się pionowe szpule projektora), zatem klatka filmu miała wymiar 18x24mm, a w aparacie fotograficznym kliszę położono poziomo, co dało znacznie większą klatkę o wymiarach 24x36mm. Do dziś znany rozmiar.

Z tym rozmiarem były z początku pewne kłopoty, bo taśmę wziętą z popularnego kina dało się łatwo zastosować w aparacie, ale już obiektywów kinowych- nie. Próbowano istniejących Zeissowskich. Kryły za małe pole obrazowe. A wedle założenia pana Barnack'a i pana Ernesta Leitz'a II- „mały negatyw, duży obraz”- obiektywy były w tym pomyśle bardzo istotne.

Obiektywami zajął się profesor Max Berek, konstruując dla Leitza najpierw obiektyw Elmax, a później ulepszoną (a właściwie uproszczoną produkcyjnie) konstrukcję o nazwie Elmar. Obydwie znakomitej jakości, spełniające kryteria małoobrazkowego systemu.

Profesor Berek miał dwa psy- Hektora i Rexa. Hektor dał imię pierwszej serii obiektywów Leiki, a Rex- drugiej, zwanej Summarex.

W 1930 roku użytkownik małoobrazkowej Leiki miał do wyboru obiektywy 35, 50 i 135mm z mocowaniem gwintowym, później doszedł rzadki, jasny obiektyw 90mm.

Leica 1927. By © Kameraprojekt Graz 2015 / Wikimedia Commons /, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=42238256

Firmie Leitz zawdzięczamy dzisiejsze standardy wielkości klatki, ale zawdzięczamy jej także prostotę użytkowania połączoną z wyjątkową solidnością. Na legendzie tych filarów firma trwa do tej pory.

We wczesnych latach 30-tych Leica i jej gorsi jakościowo naśladowcy nie byli brani na poważnie. Aparat dla prawdziwego fotografa musiał być wielkim, ciężkim, trudnoprzenośnym klocem, żeby był traktowany poważnie. Musiał też mieć co najmniej średni format kliszy. Wszystko co małe, przez ówczesnych zawodowców było brane za amatorskie pstrykadło. Jakość tak małego obrazka była z założenia uznawana za niegodną uwagi (z zasady- słusznie, praw fizyki pan nie zmienisz i nie bądź pan głąb (cytat)).

Jednak tradycyjni fotografowie wielkoformatowi nie brali pod uwagę jednej fizycznej zmiennej- postępu w konstruowaniu optyki.

Tymczasem począwszy od amatorów, a na reporterach- praktykach skończywszy, wielu fotografów dostrzegło znaczne zalety jakie dawał aparat dalmierzowy z filmem wziętym z kina. Przede wszystkim poręczność, mobilność i niepozorny wygląd przy dużych możliwościach. Niewiele, jeżeli w ogóle ustępujących większym formatom. Optyka Leiki była po prostu z innej bajki, niż wcześniejszych poręcznych aparatów mieszkowych.

Leica nie była zbyt tania, ale w dwudziestoleciu międzywojennym zyskała nawet w niezamożnej Polsce sporą popularność, a nawet jako „lejka”, pisana z małej litery, weszła do języka potocznego.

Taką właśnie Leicę kupiła sobie Zofia Chomętowska, z Druckich- Lubecka, dziedziczka majątku Porohońsk na Polesiu.

Polska międzywojenna, jak się już powiedziało, nieco pod względem społecznym zacofana i nadal w porównaniu z Zachodem mało uprzemysłowiona była wyjątkowym przykładem zderzenia modernistycznej współczesności i tradycji wziętej jeszcze z XVIII wieku. Tradycji dworów, folwarków i stosunków między panem, wójtem, plebanem i włościaninem. Wszystko to malownicze nadzwyczaj i warte sfotografowania.

No i samo Polesie.

Trzeba tam kiedyś pojechać. Koniecznie!

Chomętowska urodzona w majętnej rodzinie, skoligaconej z Radziwiłłami, która to rodzina wydała wcześniej ministra skarbu Królestwa Polskiego, Franciszka- Ksawerego, a w czasach międzywojennych miała wśród przedstawicieli generałów (Konstanty Drucki Lubecki- walczył w 1920 roku, zginął w Katyniu), posiadaczy ziemskich i prezesów pierwszych automobilklubów (Władysław Drucki Lubecki, prezydent Grodna).

Miała kształcić się w szkole artystycznej w Paryżu, ale babka Jadwiga Radziwiłł sprzeciwiła się tym planom. Niemniej otrzymała staranne wykształcenie, a twórczość plastyczna zajmowała ją od dzieciństwa. Jako kilkulatka dostała od ojca aparat Kodaka, którym fotografowała portrety przyrodnich sióstr i mamy, rodzinne wydarzenia i okolice majątku. Młodo, jako 17-latka wyszła za mąż za pierwszego męża, lecz małżeństwo zostało unieważnione w 1928 roku. Wtedy to właśnie, po rozwodzie Zofia kupiła sobie najnowszą nowość- aparat Leica.

 

Wkrótce wyszła za mąż po raz drugi, za Jakuba Chomętowskiego. To małżeństwo także nie przetrwało zbyt długo, chociaż z byłym mężem Zofia Chomętowska utrzymywała do końca życia bardzo dobre stosunki- po wojnie ściągnęła go do Argentyny.

 

Jej zdjęcia z rodzinnego Polesia są wspaniałe. Jest to rejestracja czasów tak nieziemsko różnych, od naszego dzisiejszego obrazu Polski! Ten zaginiony kraj z fotografii Zofii Chomętowskiej jest jak reportaż ze średniowiecza. Ze średniowiecza tuż po potopie.

Foto: Zofia Chomętowska

 

Na każdym zdjęciu- woda. Wszędzie- woda.

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska, Bocian w promieniach słońca.

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Bagna, torfowiska, grzęzawiska, moczary, rojsty, jeziorka, rzeki, błota po kolana, krzaczory, trzciny, szuwary, oczerety. W tym wszystkim stojące niczym w bieda-Wenecji bieda-chatynki, rybackie sieci, łódki, tratwy. To był najbiedniejszy i najbardziej zacofany region kraju, w którym w większości niepiśmienna ludność wiejska nie potrafiła określić się narodowo i nazywała siebie „tutejszymi”. To określenie przylgnęło do prawosławnych Poleszuków po spisach ludności czynionych w 1921 i 1931 roku. W tej ostatniej ankiecie 64% ludności określiło język jakiego używają jako „tutejszy”, 4,8% podało język ukraiński, a 6,6%- białoruski. Na ogół jednak używano gwary, będącej pograniczną mieszanką kilku języków. Polaków było na Polesiu 14,5%, a 10% stanowili Żydzi. Był to region od zawsze izolowany ze względu na fatalne warunki terenowe, omijany starannie przez wojska jako zdradliwa pułapka i stosunkowo mało gnębiony przez zaborców.

Michał Marczak w „Przewodniku po Polesiu” (Brześć 1935) pisze: „lud tu spokojny, nieskory do wybuchów, rozważny, konserwatywny, nieufny i wszelkiej nowości niechętny. Nie odznacza się pracowitością ponad potrzebę. Uznaje swoją i najbliższych własność, na cudze chciwy lecz bez stosowania przemocy”. Druga wojna światowa zrewidowała niestety te poglądy.

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska, panorama Grodna.

Chomętowska ujęła swoje Polesie z pięknym wyczuciem detalu i egzotyki, mieszając rodzinne scenki i wydarzenia z bliskimi portretami dzieci i chłopów. Mogli być to zresztą i szlachcice, bo zubożała polska szlachta prowadziła często życie nie do odróżnienia identyczne jak polescy chłopi, równie biedne i przaśne.

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska, dziewczynki wiejskie we dworze.

Foto: Zofia Chomętowska

Przaśne życie nie dotyczyło jednak zbytnio Zofii Chomętowskiej. Wraz z przyjaciółmi i mężem bawili się życiem w Porohońsku i wyjeżdżali na zagraniczne wyprawy, gdzie Leica przydawała się znakomicie. Kręgi towarzyskie fotografki nie były z tych niskich, o nie. Nie była to żadna nisoka midel klas (cytat). Zanim poznałem jej biografię świtało mi już co nieco po tym zdjęciu:

Foto: Zofia Chomętowska (Buick 90)

Zdjęcie jak zdjęcie- fajne, z ciekawej perspektywy, same pistolety, przedwojenne przystojniaki na tym zdjęciu, ale samochód... Wielka amerykańska limuzyna. Na Polesiu! Chevrolet? Buick? Coś mi świtało. Dzięki nieocenionej Automobilowni szybko znalazłem wiadomości co to było. Był to Buick 90 z warszawskiej montowni Lilpop Rau i Loewenstein. Autor Szczepan Kolaczek pisze o tym pojeździe tak: „Na przeciwległym biegunie znajdował się Buick, a dokładnie – serie 41 i 90. Złożono ich jedynie kilkanaście egzemplarzy, które zakupiły instytucje rządowe – ze względu na bardzo wysoką cenę nie znalazły nabywców prywatnych (w temacie gospodarności naszych władz dodam, że w tym czasie prezydent Mościcki miał do dyspozycji aż 22 limuzyny z kierowcami, podczas gdy prezydent Roosevelt – tylko dwie).”

Zatem Bal w Operze:

Zajeżdżają Buicki, Royce'y

I Hispany,

Wielkie wstęgi, śnieżne gorsy,

Szambelany,

I buldogi pełnomocne

I terriery

I burbony i szynszyle

I ordery

I sobole i grand-diuki

I goeringi,

Akselbanty i lampasy

I wikingi,

Admirały, generały,

Bojarowie,

Bambirały, grubasowie,

Am!

Ba!

Sado!

Rowie !

Raz !

Dwa !

Hurra, panowie!

Hurra, panowie!

Hurra, panowie!

W szatni tłok,

W lustrach - setki,

Potrzaskują

Damskie torebki,

Każda poprawia, każda zerka -

I boty! numerek! bez numerka!

I jeszcze pudrem

I jeszcze usta

I lustra lustrem

I znów do lustra

I już - do loży - która? druga...

Na tajniaka tajniak mruga,

Na lewo, na prawo, na le, na pra,

A w środku już orkiestra gra,

Orkiestra gra! Orkiestra gra!

I taka to właśnie warszawka zjeżdżała do Porohońska.

Chomętowska kupiła także kamerę, za pomocą której kręciła filmy z podróży i stron rodzinnych. Dzisiaj filmy te zostały opracowane na nowo i zmontowane w bardzo inetersującą całośc, z muzyką Kapeli ze Wsi Warszawa, podczas seansu wiele smaczków historyczno-personalnych, niemal rejestracja zaginionej Atlantydy, polecam:
http://ninateka.pl/film/ja-kinuje-zofia-chometowska

W 1931 roku Chomętowska dostała nagrodę za zdjęcie, wysłane na konkurs Kodaka, dzięki któremu dostrzeżoną ją i jej fotografie. A ona coraz bardziej poświęcała się swojemu hobby i coraz odważniej wchodziła w artystyczne kręgi. Rozluźniły się więzy z mężem, zakończone rozwodem w połowie lat 30-tych, a fotografka na stałe przeniosła się do Warszawy, w Porohońsku bywając tylko z wizytami.

Brylując wśród elit stolicy, popularna, wesoła i żywa, pełna energii hrabianka Chomętowska nie tylko była osobą bez której każdy bal był do niczego „albo jeszcze dosadniej”- jak pisała, ale także korzystała z okazji jakie dawała jej pozycja i znajomości- portretowała elity, ale i ich pałace, czym nieświadomie zarejestrowała ich stan na kilka lat przed ich zdemolowaniem przez Niemców podczas okupacji i Powstania. Fotografowała w pałacu Blanka, w którego obronie zginął później w czasie powstania Baczyński , pałac Koniecpolskich- czyli Namiestnikowski/ Prezydecki i pałac Kronenberga- po tym ostatnim zostały po wojnie tylko trzy granitowe kolumny.

Jej fotografie okazały się później nieocenione dla inwentaryzacji polskich strat wojennych- była jedynym fotografem, którego arystokratyczne rodziny wpuściły do swoich domowych wnętrz.

Kilkakrotnie wyjeżdżała na zagraniczne wakacje z mężem, używając często swojej Leiki, trochę zdjęć z tych wypraw można zobaczyć tutaj: http://faf.org.pl/image/tid/235 . Niektóre wprost rewelacyjne, z ducha Bressonowskie.

W 1932 roku sypnęły się dla fotografki nagrody z polskich i francuskich konkursów i wystaw, kiedy wzięła udział w wystawie Salon Internationale L'arte Photographique w Paryżu, a jej zdjęcia ukazały się w licznych francuskich czasopismach o sztuce i fotografii. Sporo zdjęć zakupiło także wydawnictwo Larousse do swoich serii geograficznych.

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Pisała artykuły do prasy fotograficznej. W 1933 miesięcznik „Foto” opublikował jej reportaż „Z Leicą na wodach Polesia”, później z dumą zamieszczony w reklamowo- jubileuszowym albumie „Leica w Polsce”. W pewien nieformalny sposób stała się ambasadorem tej marki aparatów, a w środowisku zaczęła być znana jako „Lejkarka”. Dzięki niej przełamywała się także surowa opinia klasycznych fotografów o sprzęcie małoobrazkowym. W artykule w „Świecie” Chomętowska napisała zdanie, pod którym podpisuję się obydwoma rękami: „Zasady kompozycji rysunkowej w fotografice wymagają od swoich adeptów tak samo studiów i pracy, jak w każdej innej sztuce plastycznej. Soczewka, jak i pędzel w rękach profana nie dadzą dzieła sztuki”

Działała bardzo aktywnie w środowisku fotograficznym i elitarnych stowarzyszeniach- do wybuchu wojny brała udział w licznych wystawach zbiorowych i indywidualnych, między innymi z Janem Bułhakiem w Wilnie. Po warszawskiej wystawie w Salonie Sztuki Garlińskiego kartkę do fotografki napisał sam Witkacy- z komplementami, oraz notką, że uwierzył (trochę) w siłę fotografii jako artystycznego medium.

Oddałbym wiele, żeby obejrzeć tę kartkę, ale w internecie niestety nie da się jej znaleźć.

Chomętowska została niedługo przed wojną wiceprezeską Polskiego Towarzystwa Fotograficznego.

Tymczasem w 1936 roku Ministerstwo Komunikacji ogłosiło konkurs na etatowego fotografa „propagandowego” (jeszcze wtedy słowo to nie miało pejoratywnego zabarwienia). Konkurs był solidny i anonimowy. Wysyłało się prace oznaczone tylko godłem. Chomętowska via poczta wygrała ten konkurs pod godłem „Wrona”. Gdy „Wrona” zjawiła się w ministerstwie organizatorom opadły szczęki „Rany boskie! Kobieta! Jak Pani sobie poradzi z tak ciężką pracą!” Etat w ministerstwie był dla fotografki kolejnym etapem kariery- dzięki niemu powstał wielki zbiór zdjęć Polski lat 30-tych w najlepszym wydaniu- fotografii z kurortów, uzdrowisk górskich i znad morza, zabytków, oraz budynków kolei. Sprzyjało pracy to, że ministerstwo zapewniło Chomętowskiej darmowe przejazdy po całym kraju.

Ja już w tytule napisałem- każdy chciałby być Zofią Chomętowską.

Jej zdjęcia zawisły w dużych formatach na dworcach i w budynkach kolejowych, a także w tramwajach i przedziałach wagonów w całym kraju.

Foto: Zofia Chomętowska, Zakopane

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska, pocztówka ze zdjęcia Konstancina. Pierwszy- Opelek Olympia, a drugi tenże sam Buick 90.

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska, Zakopane.

W przedziałach wagonów... Hm. To mi nasuwa myśl, że być może wystarczy być w moim wieku, żeby pamiętać zdjęcia Chomętowskiej z tych przedziałów. Przypomina mi się z dzieciństwa dalekobieżny wyjazd do Zakopanego z dziadkami, kiedy w sleepingu wisiały na ścianach jakieś czarno-białe zdjęcia z Krakowa czy z Sandomierza... Rzecz ciekawa, rzecz ciekawa...

W tym samym roku na wystawie konkursu „Piękno Warszawy” Zofia Chomętowska jako zwyciężczyni poznaje Stefana Starzyńskiego- legendarnego prezydenta Warszawy. Ten wpada na pomysł zdjęć obrazujących przemiany w stolicy. Rodzaj przekrojowego reportażu pokazującego wszystkie twarze miasta- te najlepsze i te najbardziej zacofane. Chomętowska, otwarta na świat i zaprawiona w bojach zgadza się z ochotą. Powstaje wielkie dzieło- zapis życia miasta. Chomętowska jeździ nie tylko na nowe, modernistyczne osiedla mieszkaniowe, nowe inwestycje miejskie takie jak Wytwórnia Papierów Wartościowych, ale odwiedza także targi, zakazane dzielnice, fotografuje hycli i zakłady oczyszczania miasta, gdzie jak w XIX wieku wytapia się tłuszcz z padliny i miele kości, stare walące się rudery w których mieszkają robotnicy, ośrodki zdrowia w stanie prowizorki. Warszawa z całym jej kolorytem:

A polski bez jak pachniał w maju
W Alejach i w Ogrodzie Saskim,
W koszach na rogu i w tramwaju,
Gdy z Bielan wracał lud warszawski!
Szofer nim maił swą taksówkę
Frajerów wioząc na majówkę,
Na trawkie, pifko i muzykie;
Gnał na sto jeden, na rezykie;
A wiózł śmietankie towarzyskie:
Kuchtę Walercię, tę ze Śliskiej,
Burakoszczaka z Czerniakowskiej
I Józia Gwizdalskiego z Wolskiej.
Byli spocone i zziajane
I wszystka trzech w drebiezgi pjane,
I jak jechali bez Pułaskie,
Fordziak w latarnię wyrżnął z trzaskiem,
I przebiegł (tyż pod gazem krzynkie)
Flimon szarpany za podpinkie.
Szofer czarował go natralnie,
Że on zapychał leguralnie,
I "Niech ja skonam, niech ja skonam
(Zawsze dwa razy! Rzecz stwierdzona),
Skoro jeżeli znakiem tego
Nie jest to wina bzu danego,
Któren cholernie się uwietrzniał
I mocny zapach uskuteczniał;
Ciut, ciut mnie z niego zamroczyło
I właśnie bez to się zdarzyło".
Policjant mówił: "Ja nie frajer
I pan nie weźmiesz mnie na bajer,
Pan się zatrudniasz anhoholem" -
I nagle krzyk : "To ja chramolę!"
I "Nie bądź pan tu za szemrany!"
A kuchta w pisk: "Zabiją! Rany!"
A Józio w pysk, a Józia w mordę,
I już w powietrzu pachnie mordem,
I wszyscy do komisariatu,
A z winy - majowego kwiatu.

Ze zdjęć powstała w 1938 roku wystawa „Warszawa wczoraj, dziś i jutro”, zorganizowana na otwarcie Muzeum Narodowego, która cieszyła się niesamowitą popularnością (milion zwiedzających- największy sukces frekwencyjny w przedwojennej Polsce) i dała autorce dochód, za który zakupiła nowe auto- małego kabrioleta Simkę, zwaną przez Chomętowską „simlajką”.

Zofia Chomętowska przy swojej "Simlajce"
(Prawdopodobnie Simca 5 Coupe Decapotable, nowość z 1938)

Niestety ponure werble zza polskich granic przerywają to życie beztroskie i komfortowe, choć nie przerywają twórczości Zofii Chomętowskiej. Wybucha wojna. Chomętowska ucieka z obleganej przez Niemców Warszawy, nie przerywając fotografowania. Pomieszkuje z początku u znajomych, różne losy miotają nią po wschodniej Polsce, później wraca do stolicy, gdzie trochę bieduje i zmienia miejsca zamieszkania, potem coraz bardziej wciąga się w handel antykami i biżuterią z pomocą znajomych otwiera antykwariat, będący centrum mniej i bardziej legalnych interesów. Później wraz z rodziną ponownie wynosi się z Warszawy.

Wraca po wyzwoleniu do kompletnie zdemolowanego przez Niemców miasta- fotografuje ruiny i gruzy w jakie zmieniła się stolica i jej dawne życie. Fotografuje masowo.

Foto: Zofia Chomętowska, Lody.

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Foto: Zofia Chomętowska

Te heroiczne zdjęcia zmiecionej z powierzchni ziemi Warszawy zostaną zebrane na wystawie „Warszawa oskarża” zorganizowanej w tym samym Muzeum Narodowym przez Biuro Odbudowy Stolicy. Wystawa zgromadziła przed- i powojenne zdjęcia Chomętowskiej, Marii Chrząszczowej i Edwarda Falkowskiego, a prócz tego wydobyte wprost z gruzów resztki (między innymi figurę króla Zygmunta III bez miecza i bez krzyżą), potłuczone reliefy i rzeźby, strzaskaną ceramikę, zdewastowane sarkofagii i mumie, podziurawione kulami obrazy i popalone akta. Wystawa pokazywała też niemieckie dokumenty opisujące planowaną grabież i niszczenie. Po ekspozycji w Narodowym wystawa odwiedziła w 1945 roku Tokio, Moskwę, Londyn, Paryż i Bazyleę, Nowy Jork, Budapeszt i Berlin.

Było o co i kogo oskarżać.

Sporo zdjęć Chomętowskiej z tego cyklu, niektóre śmieszne, niektóre wstrząsające - jest tutaj:

http://faf.org.pl/image/tid/241

Jeszcze wtedy jest trochę nadziei na nową, powojenną Polskę.

Ale dwa lata później Zofia Chomętowska decyduje się na emigrację do Argentyny, wraz z dziećmi. Znana w Europie, tutaj zaczyna zupełnie od zera.

Początki są trudne, na szczęście ma niejakie oparcie w krewnych. Maluje w kwiaty wachlarze i porcelanowe figurki Za pierwsze zarobione pieniądze kupuje jamniki.

Z początku stara się utrzymać w zawodzie, zdobywa akredytację reporterską pozwalającą fotografować notabli (Evitę Peron) i bywać na politycznych wiecach i demonstracjach. Z czasem jednak jej zadziwiająca fotograficzna energia powoli wygasa. Zdjęć jest coraz mniej i stają się coraz bardziej prywatne i rodzinne. Fotografia schodzi na drugi plan.

„Kochani, nie uwierzycie, ale przez 30 lat spędzonych w Argentynie ja nie fotografowałam. Czasami zdjęcia rodzinne, gdy syn lub córka wiercili mi dziurę w brzuchu. Tam są różne dziwy. Choćby pięciometrowe kaktusy. Ale mnie to nie cieszy. Nie chce mi się brać aparatu do ręki. Co innego tutaj, w Warszawie. Tu wszystko jest moje. Odżywa moja młodość”- opisała swoje wykorzenienie na spotkaniu w 1971 roku, gdy po raz pierwszy po wojnie odwiedziła Polskę. Zachwyciła się odbudową stolicy. Zachęcona przez apel radiowy o „wspólnym narodowym wysiłku w celu podniesienia z ruin Zamku Warszawskiego” postanawiła spontanicznie podarować miastu zbiór swoich negatywów, z którymi przyjechała. Bezcennych negatywów. Chwaliła ją za to pod niebiosa nawet ówczesna prasa.

Tak. Bo fotografka przechowywała starannie wszystkie swoje przedwojenne negatywy.

Zofia Chomętowska zmarła w Buenos Aires 20 maja 1991 roku.

Jak się okazało te negatywy podarowane do Muzeum Miasta Stołecznego Warszawy- to nie były wszystkie. Szczęść Boże, że pani Karolina Puchała- Rojek akurat w 2008 roku pisała doktorat o Zofii Chomętowskiej i wybrała się do Argentyny. Przywiozła od rodziny Chomętowskich kilka pudełek z nierozpoznanymi negatywami w darze dla fundacji Archeologia Fotografii.

To był początek szału na Zofię Chomętowską i renesansu jej popularności w Polsce. Druga „wyprawa eksploracyjna” Archeologii Fotografii do Argentyny w 2010 roku przywiozła wszystkie negatywy fotografki, jej notatki zebrane w zeszytach i albumy z pozytywami.

Foto: Zofia Chomętowska, notatnik ze zburzonej Warszawy. http://faf.org.pl/index.php?q=pl/zofiachometowska

Archiwum składało się między innymi z drewnianej skrzynki, w której Zofia Chomętowska przechowywała od zawsze swoje archiwum. Zgadnijcie ile jest szacunkowo kadrów na tych negatywach.

Otóż jest ich około 6000 z lat 1929- 1960 Niestety niemal wszystkie na mało trwałym podkładzie nitrocelulozowym, wymagającym bardzo żmudnej pracy rekonstrukcyjnej. Niemniej Archeologia Fotografii skanuje je systematycznie i digitalizuje udostępniając w internecie.

Skrzynka na negatywy wykonana przez Zofię Chomętowską

Oprócz negatywów znaleziono na odbitkach prawdopodobnie wszystkie fotografie wykonane dla Ministerstwa Komunikacji. Zatem mamy jak na dłoni całą Drugą Rzeczypospolitą, nieco propagandową!

Oto zdjęcia z tego zbioru, niektóre wprost genialne:

http://faf.org.pl/image/tid/237

Zdjęcia Zofii Chomętowskiej z Argentyny, absolutnie fantastyczne, poczynając od rozładowywania w porcie Mercedesa Chomętowskich:

http://faf.org.pl/image/tid/553

O dzięki Ci droga Archeologio Fotografii, chciałbym dla was pracować!

O wielkie dzięki dla rodziny Chomętowskich, bez ich uprzejmości nie ujrzelibyśmy tej fantastycznie zarejestrowanej przeszłości!

Na fali nowej popularności o Zofii Chomętowskiej napisała Anna Theiss w „Wyskoich Obcasach”obszerny i bardzo ciekawy artykuł, w którym nazwano ją protohipsterką polskiej fotografii. Nie zgadzam się jednak z tezami tego tekstu, opisującymi Chomętowską jako osobę niesioną na fali szczęśliwych dla niej wydarzeń- choćby sam tytuł: „Kobieta dryfująca”. Nie przeczytałem być może i w połowie tyle o Zofii Chomętowskiej co autorka artykułu. Ale jak można nazwać kogoś osobą dryfującą, jeśli sama wysyła na konkursy swoje prace, jeśli podejmuje się dużych zadań, publikuje artykuły, z pełną świadomością rejestruje świat ku pamięci przyszłych pokoleń, wystawia swoje prace (37 międzynarodowych wystaw!), poświęca się sztuce. Ja nie śmiałbym.

Pierwsze zdanie z biografii Chomętowskiej w Archeologii Fotografii: „Jedna z najważniejszych i najbardziej aktywnych fotografek dwudziestolecia międzywojennego” Dryfująca?

Być może dla autorki artykułu lekkość życia Zofii Chomętowskiej, która z racji urodzenia nigdy (przed wojną) nie zaznała kłopotów finansowych, żyła pełnią życia, brylowała wśród elity, zmieniała mężów jak rękawiczki i ze swojego hobby uczyniła z wielkim sukcesem zawód wydaje się egzotyczna. Jednak gdzie tu jej dryf? Gdzie kontrkulturowa hipsterskość?

Zupełnie podobne relacje z ówczesnego przedwojennego życia elit znalazłem w soczystej autobiografii Magdaleny Samozwaniec (z d. Kossak) „Maria i Magdalena”- polecam. To nie była ówczesna egzotyka. To był popularny styl życia.

Fakt, że lekkość bytu elit nie przysłużyła się zbyt dobrze kondycji Polski, jak wiemy już za chwilę w 1939:

I gdy w strop szampitrem strzelił

Metaliczny tusz kapeli,

Ani się nie obejrzeli,

Ani zdążył z żyrandziaka

Mrugnąć tajniak na tajniaka -

Jak błyskawicowym zdjęciem,

Foto-ciosem, blasku cięciem

Wszystkich wszyscy diabli wzięli

diabli wzięli

diabli wzięli

Aż ze śmiechu małpy spadły

Z zodiakalnej karuzeli.

Najszybciej nazwałbym Zofię Chomętowską- modernistką. W końcu używanie małoobrazkowego dalmierza zamiast wielkoformatowych mastodontów nie było przejawem jakiegoś hipsterskiego zamknięcia w niszy, a wręcz przeciwnie- jaskółką nowości, równie wczesną jak praca Cartier Bressona, po wojnie fotografował tak już niemal cały świat.

Zatem: Zofia Chomętowska- twórcza kobieta nowoczesna.

Fabrykant.

Wszystkie poetyczne cytaty- Julian Tuwim (profetycznie w 1936r.!) „Bal w Operze” i „Kwiaty Polskie”.

Źródła i źródełka (część już wymieniona w tekście):

http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,53662,10625956,Zofia_Chometowska___kobieta_dryfujaca.html?disableRedirects=true

Rozmowa z Karoliną Lewandowska, szefową Archeologii Fotografii:

http://www.obieg.pl/rozmowy/18135

http://faf.org.pl/index.php?q=pl/zofiachometowska

Film zmontowany z archiwum filmowego Zofii Chomętowskiej:

http://ninateka.pl/film/ja-kinuje-zofia-chometowska

Fragmenty wspomnień Chomętowskiej „Na wozie i pod wozem”:

https://books.google.pl/books?id=Shnq3G3x-cIC&pg=PA169&lpg=PA169&dq=zofia+chom%C4%99towska&source=bl&ots=87owxJ-11G&sig=w0RU1LnyoThyXNXwHnSSk8e5j8k&hl=pl&sa=X&ved=0ahUKEwja_YG06JzLAhUE1RoKHctXBlY4ChDoAQhXMA0#v=onepage&q=zofia%20chom%C4%99towska&f=false

http://www.polskieradio.pl/8/565/Galeria/995336/9

http://faf.org.pl/image/tid/83

http://www.kresy.pl/publicystyka,reportaze?zobacz/polskie-polesie-umarlo

Przewodnik z wystawy „Warszawa oskarża” 1945:
http://ojczyzna.pl/ARTYKULY/Warszawa-Oskarza.htm